روان شناسی کودک

روانشناسی کودک به مطالعه بر عملکرد های شناختی و رفتاری و رفتارهای خودآگاه و ناخودآگاه کودک و بررسی دقیق آن گفته میشود. روان شناسی کودک به والدین و کودکان کمک می کند تا با هم تعادل بهتری داشته باشند و به کودک کمک می کند تا با جهان پیرامون خود ارتباط موثری برقرار کند.

روان شناسانی که در حوزه ی روان شناسی کودک فعالیت می کنند, ریشه ی رفتارها و عکس العمل های کودکان را مورد بررسی قرار می دهند و روان شناسی کودک با هدف برطرف کردن و کاهش تنش های کودک در مواجه با مراحل مختلف رشد روانی او می باشد.

تعریف علم روان شناسی :

روانشناسی علم مطالعه رفتار و فرآیندهای ذهنی می‌باشد بدین معناست که به مطالعه‌ی علمی رفتار میپردازد و فرآیندهای عینی و ذهنی را بررسی میکند.

روانشناسی در دو حوزه‌ی کودک_نوجوان و بزرگسال به کار گرفته میشود .

روانشناسی کودک یکی از  شاخه های پر اهمیت روانشناسی به حساب می اید زیرا :

دوره‌ی کودکی مهمترین دوره‌ی زندگی هرفرد به شمار میرود و فرد تمام صفات اکتسابی و عادات خود را در این دوره‌ اخذ میکند و همان صفات پایه‌ی زندگی او را تشکیل میدهد که در بزرگسالی مورد استفاده‌ی او  قرار میگیرد .روانشناسی کودک به بررسی سیر تحولات رشد ذهنی از بدو تولد تا نوجوانی (مرحله‌ی گذرا ) میپردازد که طی آن فرد به بزرگسالی پا میگذارد .

طبقه بندی دوره های کودکی :

۱- دوره ی اول : از تولد تا سه سالگی

۲- دوره دوم : از ۳ سالگی تا ۷ سالگی

۳- دوره ی سوم : از ۷ سالگی تا بلوغ

مواردی از اهمیت روانشناسی کودک:بر خلاف بزرگسالان برای کودکان دشوار است که بتوانند از درد ورنج  ،احساسات و تجربه های خود سخن بگویندبنابراین دراین زمان است که اهمیت روانشناس کودک پر رنگ میشود وعلاوه براین باتوجه به اینکه در دوران کودکی و نوجوانی شخصیت افراد شکل گرفته و تثبیت میشود عدم توجه به مشکلات و اختلالات در این دوران می تواند خسارت وصدمه های جبران ناپذیری را در بزرگسالی به دنبال داشته باشد. و استفاده از  روانشناس کودک درهمان سنین اولیه رشد باعث  افزایش توانایی های فرد در مواجه با مشکلات و سختی های اینده ی زندگی شود .علاوه بر این کمک روانشناس درهمان ابتدا وشروع برخی از مراحل زندگی کودک باعث عبور موفق کودک ازبحران ها میشود برخی از بحران های مهم مثل تولد فرزند جدید،طلاق والدین،فوت والدین،دوران بلوغ و…..همچنین روانشناسان کودک می توانند با اموزش دادن مهارت های زندگی و افزایش هوش هیجانی و تفکر نقاد به کودکان انها را در مواجه با مسائل و مشکلات خود کارامد و مقاوم کنند.

اموزش شیوه های درست فرزند پروری، رابطه ،رفتار و تعامل مناسب وصحیح با فرزندان یکی دیگر از موضوعات مهم برای روانشناسان کودک است.

همچنین روانشناسان کودک می تواننددر ارزیابی و تشخیص، بهبود وکاهش مشکلات رفتاری  اعم از مکیدن انگشت ،ناخن جویدن،شب ادراری،ترس از تاریکی و تنها خوابیدن واختلالاتی رایج مثل بیش فعالی، توجه وتمرکز، انواع اضطراب ها، اتیسم ، نافرمانی… به کودکان کمک کنند.

یکی از کارامد ترین روش های ارزیابی در تشخیص مشکلات کودکان استفاده ی ما از ۳ تست htp ، بندرگشتالت و ریون است . تست HTP یا همان نقاشی خونه ، آدم و درخت ، تستی فرافکن است که ما به وسیله ی به شناخت کلی از کودک دست پیدا میکنیم و میتوانیم رابطه ی کودک با والدینش را نیز بررسی کنیم  . در این تست هر شکل نماد خاصی دارد . H یا همان ( House ) نمادی از خونه ، T یا همان ( Tree ) نمادی از پدر و P یا همان ( Person ) نمادی از فرد میباشد . که روی کودکان ۳ سال به بالا قابل اجرا میباشد .

تست بندر گشتالت تستی است که ، ما به وسیله ی آن هوش کودک را ارزیابی میکنیم . و بسیاری از اختلالات نیز با استفاده از این تست شناسایی میشوند . به طور کلی تست HTP و تست بندر گشالت مکمل هم میباشند . تست بندر روی کودکان ۶ سال به بالا قابل اجرا است .

تست ریون نیز برای ارزیابی هوش کودک قابل استفاده میباشد.

برخی از اختلال های کودک عبارتند از :

1- بیش فعالی

2- اضطراب

3- اتیسم

4- مشکلات رفتاری

5- اختلال یادگیری

6- اختلالات ارتباطی

7- اختلال وسواسی – اجباری

8- اختلالات مرتبط با تروما و استرس

9- اختلالات افسردگی و خودکشی

10- اختلالات دو قطبی 

11- اختلال اسکیزوفرنی

12- اختلالات خورد و خوراک در کودکان و نوجوانان

13- اختلالات خواب – بیداری

14- اختلال سلوک و نافرمانی/  چالشگری

15- اختلالات کم توانی ذهنی

  بیش فعالی:

بیش فعالی  نوعی اختلال عصبی رشدی است که باعث نقص در عملکرد جسمانی نیز میشود. مهم ترین شاخصه ی این اختلال عدم وجود توجه و تمرکز است که باعث میشود فرد برای انجام کارهایش دچار مشکل شود و به تمرکز بیشتری برای انجام کارهایش نیاز داشته باشد.

از علائم شایع و بارز آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد :

•بی قراری    •ریسک پذیر بودن   •نقص در توجه و تمرکز

•پرخاشگری(علائم ثانویه)   •بیش از حد صحبت کردن   •نقص در توجه و تمرکز   •آرام ننشستن

علت و ریشه این اختلال همچنان مشخص نیست ولی گمان می رود که به ژنتیک و محیط رشد فرد ارتباط داشته باشد.

این اختلال به سه زیر شاخه تقسیم می‌شود :

 ADHD(attention deficit hyperactivity disorder):

فرد دچار نقص در توجه و تمرکز است و رفتارهای تکانشی زیادی دارد و در کنترل آن دچار مشکل میشود.

                            ADD(attention deficit disorder):

افراد مبتلا به این اختلال(کم توجهی) فعالیت زیادی ندارند ولی در توجه و تمرکز دچار مشکل اند.

                                                              Hyperactive:

فرد نقص توجه و تمرکز ندارد ولی قسمت تکانشی بسیار فعال است و بر روی عملکرد فرد تاثیر منفی می‌گذارد.

برای درمان بیش فعالی معمولا از رفتار درمانی و دارو درمانی و درمان های مکمل دیگر استفاده میشود

اضطراب (anxiety) :

 اضطراب یک احساس رنج‌آور و ناگهانی است که میتواند منبع مشخص یا نامشخصی داشته باشد و یا حتی منشا آن تجربه ناخوشایندی در گذشته باشد. اضطراب داشتن در شدت کم آن برای هر فردی امری طبیعی است که سبب ایجاد احتیاط و پرهیز از خطر در ما میشود. اما هنگامی که از کنترل فرد خارج شود و روند زندگی شخص را دچار اختلال کند باید سراغ درمان آن رفت تا آسیب بیشتری متوجه ما نشود. نشانه‌های فیزیولوژیکی اضطراب اغلب همراه با تغییر ضربان قلب، افزایش فشارخون و تعریق بیش از حد، تنگی نفس و …. است. در موارد حاد ممکن است فرد دچار حملات اضطرابی

 ( panic attack ) شود . زمانی که اضطراب از حد طبیعی خود خارج و تبدیل به اختلال اضطرابی می شود و در ریتم زندگی روزمره فرد خلل ایجاد می کند باید با کمک گرفتن از متخصصان بالینی در صدد رفع آن برآمد.

اتیسم :

اختلال اتیسم یک اختلال نورولوژیکی میباشد که در سال های اولیه ی رشد کودک ، خودش را نشان میدهد و باعث میشود که فرد نتواند  در زمینه ی رفتارهای اجتماعی و مهارت های ارتباطی به درستی عمل کند .

افرادی که دارای اختلال طیف اتیسم هستند در برقراری ارتباط کلامی و غیر کلامی ، مهارت های شناختی و اجتماعی دارای مشکل هستند .

ویژگی بارز افراد دارای اختلال اتیسم ، تک بعدی بودن آن هاست .

آن ها توانایی انجام دادن و یاد گرفتن چند کار را به طور همزمان ندارند . همچنین اینگونه افراد علاقه ای به برقراری تماس چشمی ندارند و در ایجاد پیوند عاطفی با دیگران به مشکل میخورند .

برای درمان از بازی درمانی و رفتار درمانی و آموزش غیر مستقیم مهارتها استفاده میشود .

مشکلات رفتاری :

مشکلات رشدی جسمی- روانی :

منظور از این اصطلاح آن دسته از مشکلاتی است که به صورت مستقیم روی جسم و سیستم عصبی تاثیر منفی میگذارند و باعث نقص های عملکردی کودک و فرد میشوند.

از انواع مشکلاتی که میتوان به آن اشاره کرد :

کم شنوایی ، کم بینایی ، اختلال در تلفظ کلمات، نقص در هماهنگی حرکتی در دوران رشد

برای مثال منظور از کم بینایی این نیست که کودک جزو دسته کودکان نابینا قرار میگیرند بلکه منظور آن است که نقص در بینایی باعث میشود کودک احتیاج به دقت و تامل بیشتری داشته باشد که این موضوع باعث عقب ماندگی هایی در کارهای روزمره او میشود. همین امر در کم شنوایی نیز صدق میکند.

کودکانی که دارای اختلال تلفظ در کلمات هستند نمی‌توانند کلمات را به طور صحیح و کامل بر زبان آورند که این موضوع جلوه بدی در اجتماع برای آنها ایجاد میکند .

منظور از نقص در هماهنگی این است که کودک نمیتواند حرکات پیچیده و گاهی حرکات ظریف مثل نوشتن را به درستی انجام دهد.

تقویت رفتار :

میتوان از طریق تقویت رفتار درست و مناسب کودک و اینکه جامعه انتظار چه رفتارهایی را از فرد دارد و روابط بین فردی این نقص ها را تا حدودی برطرف کرد.

اختلال یادگیری :

اختلال یادگیری یک اختلال عصب شناختی می باشد. اختلال یادگیری در صورتی که تغییری در شیوه سیم کشی مغز یک فرد رخ دهد , ایجاد می شود .ناتوانی یادگیری ارتباطی با هوش و یا انگیزه کودک ندارد بلکه ودکان دارای اختلال یادگیری نیز به اندازه ی بقیه باهوش هستند . تفاوت آن ها با کودکان عادی در سیم کشی مغزشان می باشد. که این تفاوت بر نحوه ی دریافت و پردازش اطلاعات آن ها تاثیر می گذارد .

اختلالت ارتباطی :

بعضی از کودکان هستند که درک بالایی از زبان را دارند , اما توانایی استفاده از آن در مکالمات و برقراری روابط مشکل دارند . کودکانی که در سن پایین تر قرار دارند , این مشکل را دارند . اختلالات ارتباطی تاثیر زیادی بر چگونگی دریافت  , ارسال و پردازش و درک مفاهیم و پیام ها دارند .  اختلال های ارتباطی همچنین می توانند مهارت های گفتاری فرد را ضعیف کنند و بر توانایی فرد در شنیدن و درک پیام ها تاثیر گذارند .

اختلال  وسواسی – اجباری :

اختلالات وسواسی اجباری زیر مجموعه ی اختلالات اضطرابی هستند که در کودکان به صورت ترس , افکار ناخواسته و اجبار به انجام اعمال تکراری نشان داده می شوند. این نوع اختلالات به دلیل مستمر و تکراری بودن , عملکرد روزانه ی کودک را تحت الشعاع قرار می دهند و تاثیرات نامطلوبی را در روند رشد کودک می گذارند .

اختلالات مرتبط با تروما و استرس :

استرس حالت ناخوشایند روانی است که باعث ایجاد تنش در انسان می شود . تحمل کردن این تنش برای فرد بسیار رنج آور و آزار دهنده است و فرد به خصوص کودک توانایی مقابله با این تنش و کنترل آن را ندارد . اختلالات مرتبط با تروما و استرس رابطه ی نزدیکی با اختلال  وسواسی اجباری , اختلال اضطراب دارند و برای تشخیص نیاز به دقت زیادی دارند .

اختلالات افسردگی و خودکشی :

اختلال افسردگی در کودکان و نوجوانان بسیار شایع است و تاثیر زیادی را بر رشد جسمی , روانی و اجتماعی کودک می گذارد. برای درمان آن باید شدت افسردگی و خودکشی بررسی شود  و در روابطه با عوامل محیطی و اجتماعی اطلاعات زیادی کسب شود .

اختلالات دو قطبی : 

اختلال دو قطبی یکی از انواع بیماری های روانی به شمار می رود و در کودکان اغلب با بیش فعالی اشتباه گرفته می شود . تغییرات احساسی  و رفتارهای نابهنجار تا حدی در کودکان طبیعی است . هر کودکی ممکن است روزهای سختی را سپری کند , خشم داشته باشد , احساس سرخوردگی کند , کسالت داشته باشد اما اگر این نشانه ها در کودکان شدید باشند و روز به روز بیشتر شوند , مشکلاتی را ایجاد می کنند و نیازمند مداخله هستند.

اختلال اسکیزوفرنی :

کودکانی که مبتلا به این اختلال هستند در درک واقعیت با مشکل مواجه میشوند و واقعیت را به صورت غیر طبیعی و نادرست تفسیر می کنند علاوه بر آن توهم , هذیان و آشفتگی فکری را نیز تجربه می کنند . اسکیزوفرنی در کودکان در سن زیر 13 سال بروز پیدا کرده و زندگی کودک  را تحت الشعاع خود قرار می دهد .

اختلالات خورد و خوراک در کودکان و نوجوانان :

کودکان برای داشتن رشد مناسب به خوردن مواد غذایی سالم و کافی نیاز دارند . بسیاری از مواقع کودک با غذا نخوردن  یا خوردن و سپس بالا آوردن , مشکلاتی را در روند رشد خود ایجاد می کند . اگر این حالت برای مدت زمان طولانی ادامه داشته باشد , کودک به شدت ضعیف شده و باید بستری شود  تا از طریق سرم و لوله ای در بینی مواد مغذی را به بدن خود برساند . هر فردی ممکن است به اختلال خوردن دچار شود , اینجاست که مشورت گرفتن از روانشناس و انتخاب  راه درست می تواند ما را در حل مشکل یاری دهد .

اختلالات خواب – بیداری :

کودکان هنگام محرومیت از خواب , توانایی کنترل روحیه و خلق خود را ندارند . محرومیت از خواب تاثیر زیادی بر رفتار و وضعیت ذهنی کودک می گذارد . بعضی اوقات علایم کمبود خواب می تواند مانند علایم اختلال کمبود توجه باشد , یعنی کودکی که دارای اختلال خواب – بیداری است , در تمرکز کردن با مشکل مواجه شود .

اختلال سلوک و نافرمانی/  چالشگری :

مجموعه ای از مشکلات رفتاری و عاطفی که معمولا در دوران کودکی و نوجوانی شروع می شوند , اختلال سلوک نامیده می شوند. کودکانی که  به این اختلال  مبتلا هستند , رفتارهایی شامل : خشونت , دزدی , تقلب , خشونت از روی عمد با دیگران , بی رحمی با حیوانات دارند .

اختلالات کم توانی ذهنی :

کم توانی ذهنی در افراد زیر 18 سال آغاز می شود . افرادی که دارای این اختلال هستند توانایی انجام کارهایی که هم سن و سال هایشان خیلی خوب انجام می دهد , نیستند . کودکی که هم در ضریب هوشی و هم در رفتارهای انطباقی دچار نقص باشد , معلول ذهنی و کودکی که فقط در یک مورد دچار نقص باشد , کم توان ذهنی محسوب می شود .

آموزش مهارت های زندگی  :

اصطلاح “مهارت زندگی” برای توصیف مهارت هایی استفاده می شود که برای بقا، خودکفایی و بهره وری در زندگی روزمره ضروری هستند. فردی که این مهارت ها را نداشته باشد، کمتر قادر خواهد بود به طور مستقل عمل کند. کودکان نمی دانند چگونه کارهای اساسی مانند پختن شام یا درست کردن تخت خود را انجام دهند. همچنین مراقبت از خود از نظر عاطفی، اجتماعی و مالی برای آنها دشوار است.

برای کودکان، مهم است که یادگیری این مهارت‌های مختلف زندگی را از کوچک‌ترین سن ممکن آغاز کنند تا قبل از رسیدن به بزرگسالی زمان زیادی برای تمرین آن‌ها داشته باشند. اما بیشتر بچه ها تا وقتی که به دبیرستان نرسند یاد نمی گیرند که چگونه موقعیت های واقعی زندگی را مدیریت کنند . بدون تردید والدین برای اینکه فرزندانشان در آینده به بزرگسالانی مستقل و توانمند تبدیل شوند با چالش های مختلفی روبرو هستند . یکی از مهمترین کارهایی که والدین در این زمینه می توانند انجام دهند آموزش خوب به کودکان بوده که پایه و اساس موفقیت در زندگی کودک را فراهم می کند .

وقتی اطمینان حاصل کنید که فرزندتان به خوبی مهارت های زندگی را آموزش دیده است آن وقت می توانید بر روی موضوعات علمی مثل ریاضی ، خواندن و نوشتن تمرکز کنید . فراتر از تحصیلات آکادمیک ، یادگیری مهارت های زندگی می‌باشد که به کودکان کمک می کند تا  برای چالش های دوره بزرگسالی آماده شوند.

اخیراً مهارت های زندگی به طور فزاینده ای به نفع مهارت های فنی مورد نیاز گوشی های هوشمند ، رایانه‌ها و رسانه های اجتماعی در حال فراموش شدن هستند . این در حالی است که مهارت های زندگی ابزار مورد نیاز کودک برای موفقیت در زندگی است . این ها مهارت هایی هستند که در مدرسه آموزش داده نمی شوند و لازم است والدین با انجام اصول فرزندپروری مناسب در موقعیت های مختلف سعی کنند این مهارت ها را در فرزندان خود پرورش دهند .

آموزش مهارت های زندگی به کودکان

آموزش مهارت های زندگی به کودکان از اساسی ترین موضوعاتی است؛ که باید در تربیت فرزندانمان به آن اهمیت زیادی دهیم. آگاهی و آشنایی با مهارت‌های زندگی که شامل، مجموعه‌ای از توانایی‌ها مانند: مدیریت کردن بحران ها، روش رویارویی با چالش های زندگی، برقراری ارتباط با دیگران و……. است، می‌تواند در شرایط زندگی هر یک از ما تأثیر بسیاری داشته باشد. همه ما در زندگی ضعف هایی داریم که می توانند، محدودیت‌ها و موانع بسیاری را در طول زندگی‌ برای ما به وجود آورد.

این موضوع مهم را در نظر داشته باشید؛ که کودکان از سنین پایین می توانند؛ به‌خوبی و با روش های درست با مهارت‌های مهم زندگی آشنایی پیدا کنند. و با آموزش صحیح و یادگیری مستمر از همان سنین پایین بتوانند با موانع و چالش ها روبرو شوند و از پس آن ها بر آیند. تا زندگی و آینده ای بهتر و با کیفیت مناسبی برای خود بسازند. پس نباید حتما فراگیری این مهارت ها را به بعد از سنین نوجوانی موکول کنیم.

ضرورت آموزش و یادگیری مهارت های زندگی به کودکان

امروزه اکثر والدین فقط به دنبال پیشرفت توانایی‌های ذهنی و هوشی کودکشان (IQ) ، مانند: پیشرفت تحصیلی و یادگیری دروسی چون، ریاضی یا یادگیری زبان‌های مختلف هستند. اما مهم است به این نکته دقت کنند که ذهن کودک شما در  همان سنین پایین برای یادگیری ظرفیت بسیار زیادی دارد پس بهتر است در کنار تقویت ذهنی ، به تقویت مهارت های هوش هیجانی  (EQ)فرزندانتان نیز توجه کنید. تقویت همزمان این دو هوش به کودک شما کمک می کند، تا دروان جوانی و بزرگسالی بهتر و متعادل تری را تجربه کند. و راحت تر بتواند، مسیر پیشرفت و موفقیت را در تمام جنبه های زندگی کسب کند.

وقتی والدین مهارت های کاربردی را به فرزندان خود آموزش می دهند به آن ها حل مسئله ، تاب آوری ، استقلال و خودکارآمدی را یاد می دهند . به طور مثال ، کودک یاد می گیرد به جای قرض کردن از دیگران ، پول هایش را پس انداز کند . کودک در نتیجه با انجام دادن کارهای مستقل ، احساس غرور کرده و به خودش افتخار می کند .

و کلام آخر :

روان شناسی کودک یکی از شاخه های مهم روان شناسی است زیرا کودکان توان بیان درد و رنج درونی خود را ندارند و آن را به شکل مشکلات رفتاری یا اختلالاتی همچون اضطراب بروز می دهند که تشخیص و مداخله به هنگام باعث پیشگیری از بسیاری از مشکلات جدی تر خواهد بود. علاوه بر آن عدم آگاهی والدین و معلمین از علایم برخی از اختلالات شایع مانند بیش فعالی , اضطراب و اختلال یادگیری باعث برخورد نامناسب با این دسته از کودکان می شود. آموزش راه های درست  فرزندپروری و تقویت مهارت های زندگی کودکان برای عبور از بحران ها و مشکلات احتمالی هم یکی دیگر از موارد مهم در مراجعه به روان شناس می باشد. و از آن جایی که علائم بسیاری از اختلالات شبیه به هم می باشند , برای درمان آن ها بهتر است از درمانگر ( روانشناس متخصص کودک و نوجوان ) کمک گرفته شود.

برگرفته از کتاب مشکلات رفتاری کودک نوشته دکتر نیلوفر تحقیقی احمدی

نویسنده :

دکتر نیلوفر تحقیقی احمدی